Başlıkta adı geçen teknolojinin dilimizde nasıl adlandırılması gerektiği konusunda haklı bir kafa karışıklığı var ve bu yazıda doğru karşılığın neden ilki (mikrodizi) olduğunu objektif argümanlarla paylaşmaya çalışacağım. Eğer bu teknolojinin teknik detaylarıyla ilgileniyorsanız Mikrodizi (Microarray) Nedir, Ne Değildir? başlıklı yazıma bir göz atabilirsiniz.
İnsan zihni veri aktarımını temsillerle [representation] gerçekleştirir. Kalem kelimesini duyduğumuzda yahut gördüğümüzde doğrudan bu kelimeyi meydana getiren harfler, şekiller veya sesler yerine doğrudan kalem nesnesini kastederiz ve beynimiz de bu varsayımı temel alır. Bu durum, matematikteki x sembolüyle aynı yaklaşıma sahiptir, tek bir farkla: x herhangi bir şeyi temsil edebilecekken, biz her bir şey için farklı bir isim kullanırız.
İsim meselesine takılmak bu kadar önemli mi diye soruyor olabilirsiniz. Bu meselenin önemi, zihnimizin nasıl çalıştığıyla doğrudan ilişkilidir. Doğduğumuz andan beri (bebekleri gözlemleyin) sürekli bilgi ediniriz ve bunların çoğunu garip şekillerde yaparız: nesnelerin sertliği, yere düşünce nasıl ses çıkardığı, farklı açılardan bakınca neye benzediği, hareket edip etmediği, boyutları ve hangi isimlerle çağırıldığı gibi. Yeni öğrendiğimiz şeyleri de bu deneyimlerimizi ve bu deneyimlerin isimlerini referans alarak zihnimizde şekillendiririz. Doğuştan görme ve duyma engeli olan bir bireyin, bu tarz herhangi bir engeli olmayan bir bireye göre çok daha küçük bir kelime dağarcığına ve gramere sahip olmasının temel nedeni, referans isimlendirmenin daha zayıf ve sınırlı kalmasıdır.
Bu nedenle, eğer isimlendirmeyi yanlış yaparsanız, bu ismi referans alarak oluşturduğunuz yeni kavramlar da yanlış şekilde isimlendirilir; ilk düğmeyi yanlış iliklemek gibi. Gelelim başlıktakı teknolojiye. Kelimenin İngilizcesi microarray'dir. Micro kelimesinin dilimizde yaygın olarak kullanılan karşılığı mikro. Bu kelimenin dilimizdeki bir karşılığının bulunup bulunmadığı ayrı bir mevzu, buna girip konuyu dağıtmak istemiyorum. Burada temel sorun, ikinci kısımdaki İngilizce array kelimesi. Normal şartlar altında bu kelimenin hem anlamına en uygun, hem de en yaygın Türkçe karşılığı dizi kelimesi (sıra da kullanılabilir). Alternatif olarak sunulan ve maalesef yaygın bir şekilde kullanılan dizin kelimesi ise index kelimesinin karşılığı, yani microarray kelimesinin karşılığı bu açıdan bakınca mikrodizin olamaz. Dizi kelimesinin teknik alanda da kullanılmasından ötürü mikrodizi kelimesi, akılcı alternatifleri arasında da ilk sırada geliyor.
Burada TDK'da da var olan bir kafa karışıklığı aslında ortalığı bulandırıyor. Dizi kelimesi hem array, hem de sequence kelimelerinin karşılığı olarak sunuluyor. Maalesef İngilizlerin yıllarca kendi dilleri üzerinde çalışıp bir mantık silsilesi içerisinde daha da iyileştirme çalışmalarının yüzde birini dahi kendi dilimizde gerçekleştirmediğimiz için, kendi dilimizde bilim de üretemiyoruz, daha referans kelimelerimiz bile açık değil. Neyse, sequence (veya Fransızca okunuşuyla, sekans) kelimesinin dilimizde birkaç karşılığı olabilir, bunlardan en uygunu dizilim kelimesi. Eğer dizi kelimesini sequence kelimesinin dilimizdeki karşılığı olarak özensizce seçer ve kullanırsanız, o zaman dizi kelimesine karşılık gelen ancak sequence kelimesinin tam karşılığı olmayan bir kelimeyle (array kelimesiyle) karşılaştığınızda dizin gibi bir uydurmayı kabul etmek zorunda kalırsınız. Maalesef birçok hata dilimize işlemiş ve ne kadar sakınmaya çalışsak da bazı sistematik hatalara bulaşmadan da edemiyoruz.
Sözün Özü:
Bir dilde her bir kelime, farklı bir kavrama işaret eder ve aynı kelimenin birbirini çağrıştıran ancak birbirinden farklı kavramları işaret etmesi durumu kafa karışıklığına ve yeni kavramın zihinde tam olarak yerleşememesine neden olur. Array kelimesinin Türkçe karşılığı dizin değildir, akılcı karşılıkların en uygunu dizi kelimesidir.
Proje:
Kendi üretmediğimiz bir bilim dalındaki kavramların Türkçe karşılıklarının en yaygın olanlarına bir göz atın. Bunların içerisinde dilimizdeki karşılıkları yanlış olarak seçilmiş ancak yaygın kullanımdan ötürü kabul görmüş kelimeleri bulabilecek misiniz?
Meraklısına:
Özellikle bilimsel alanda kullanılan ve bize Türkçe diye yutturulan kelimelerin neredeyse tamamının, ilgili Fransızca kelimenin okunuşu olduğunu biliyor muydunuz? Delesyonu düşünün, bu kelimeye biraz aksan katarsanız bir Fransız ne kastettiğinizi rahatlıkla anlayacaktır, çünkü bu kelime onun dilinin kelimesidir ve onun dilinde bu kelime neredeyse sizin Türkçe okuduğunuz şekilde okunur. Aynı sorun biyoinformatik kelimesinde de var; biyoenformatik kelimesi Fransızca yaklaşımı temel alırken, biyoinformatik kelimesi ise İngilizce yazılışını temel alarak uyarlanmıştır.